BREEAM-NL Nieuwbouw 2020 v1.0

HEA 01 Visueel comfort

In de ontwerpfase wordt toegezien op adequate daglichttoetreding, kunstverlichting en regel- technieken, opdat voor de gebouwgebruikers de beste methoden en technieken zijn toegepast voor optimaal functioneren en visueel comfort.

Beschikbare punten	5
Minimale vereiste	Nee
Verplicht vanaf	Ja
Projectgebonden	Deels
Defaultcredit	Deels
Filtercredit	Nee

Exemplary performance	Ja
Functie	Bijeenkomstfunctie, Gezondheidszorgfunctie, Industriefunctie, Industriefunctie - Koel- en vrieshuizen, Industriefunctie - Laboratorium, Kantoorfunctie, Logiesfunctie, Onderwijsfunctie (Basis en middelbaar), Onderwijsfunctie (Hoger), Sportfunctie, Winkelfunctie

Criteria

De credit bestaat uit vijf delen:

Tegengaan van daglichthinder (1 punt)
Daglichttoetreding (1 punt)
Zicht naar buiten (1 punt)
Kunstverlichting binnen en buiten (1 punt)
Zonering en lichtregeling voor gebouwgebruikers (1 punt)

Toon aan dat aan de volgende criteria wordt voldaan:

Eén punt - Tegengaan van lichthinder

Het gebouw is ontworpen om hinder als gevolg van schittering, reflectie of verblinding door invallend daglicht tegen te gaan. Dit kan door de gebouwvorm en gebouwindeling ofwel door ontwerpmaatregelen (zie CN3).
De toegepaste systemen voor lichtwering voldoen wat betreft ‘glare control’ aan Glare Control klasse 3, bepaald conform NEN-EN 14501:2018ontw.

Eén punt - Daglichttoetreding

De mate van daglichttoetreding per onderscheiden gebouwfunctie voldoet voor de relevante verblijfsruimten aan een minimum percentage voor het te beoordelen oppervlak aan de gemiddelde daglichtfactor en overige eisen zoals vermeld in Tabel HEA01.1 en HEA01.2 bepaald conform NEN 2057:2011/C1:2011 nl.

Eén punt - Zicht naar buiten

Alle werkplekken (of 95% van het gebruiksvloeroppervlak) binnen verblijfsruimten bevinden zich binnen x meter van een gevelopening met een adequaat uitzicht. Waarbij afstand x een percentage openingen in het geveloppervlak vereist van:

x < 7 meter dan minimaal 20% geveloppervlak is gevelopening met adequaat uitzicht
7 < x < 11 meter dan minimaal 25% geveloppervlak is gevelopening met adequaat uitzicht
11 < x < 14 meter dan minimaal 30% geveloppervlak is gevelopening met adequaat uitzicht
x > 14 meter dan minimaal 35% geveloppervlak is gevelopening met adequaat uitzicht

Eén punt - Kunstverlichting binnen en buiten (verplicht vanaf Pass)

Binnenverlichting

Alle kunstverlichting die in verblijfsruimten wordt toegepast is in normale en in gedimde bedrijfstoestand vrij van zichtbare ongewenste effecten zoals geflikker en stroboscopisch effecten. Dit kan door middel van:
1. Het toepassen van fluorescentie- en gasontladingsverlichting, waarbij de lichtbronnen worden aangestuurd door elektronische hoogfrequente voorschakelapparatuur.
2. Toepassing van LED-verlichtingsystemen, waarbij deze moeten voldoen aan de criteria voor ‘flikker’PstLM ≤ 1,0 en stroboscopisch effect SVM ≤ 1,6 conform de bepalingen in NEMA 77-2017. Dit geldt voor normale alsmede gedimde bedrijfstoestand met inachtneming van de mogelijke invloed van spanningsfluctuaties op het elektriciteitsnet (zie CN20 en Tabel HEA01.4).

Kunstverlichting in alle ruimten van het gebouw voldoet aan de verlichtingssterkte (lux) die past bij de taken die worden uitgevoerd, waarbij rekening wordt gehouden met concentratie en comfort van gebouwgebruikers. Dit kan worden aangetoond door verlichting toe te passen die verlichtingssterkten biedt conform de norm NEN-EN 12464-1:2019 ontw. Licht en verlichting – Werkplekverlichting werkplekken binnen. De verlichting van de verblijfsruimten voldoet minstens aan de volgende licht-technische grootheden uit deze norm behorende bij de specifieke taak/functie:
1. Horizontale Praktijkverlichtingssterkte (Em)
2. Verticale Praktijkverlichtingssterkte (Em)
3. Gelijkmatigheid (Uo)
4. Verblindingswaarde (UGRL)
5. Kleurweergave (Ra-waarde

Buitenverlichting (default, zie CN21)

De buitenverlichting van het terrein is ontworpen om een verlichtingssterkte (lux) te bieden die past bij de taken die worden uitgevoerd, met name ‘s avonds en ‘s nachts. Als bewijs hiervoor is de algemene buitenverlichting gespecificeerd conform NEN-EN 12464-2:2014 Licht- en verlichtingstechniek – Werkplekverlichting werkplekken buiten. Voor wegverlichting is de NPR 13201+A1:2018 nl van toepassing en voor sportverlichting is de NEN-EN 12193:2018 van toepassing. Het lichtontwerp van de buitenruimte voldoet minstens aan de volgende licht-technische grootheden, voor zover vastgesteld in de normen die van toepassing zijn:
1. Horizontale Praktijkverlichtingssterkte (Em)
2. Gelijkmatigheid (Uo)
3. Verblindingswaarde (GRL)
4. Kleurweergave (Ra-waarde)

Eén punt - Zonering en lichtregeling voor gebouwgebruikers

De binnenverlichting is in alle ruimten met de onderstaande gebruiksfuncties als volgt gezoneerd en voor de gebruiker toegankelijk en eenvoudig te bedienen:
1. Kantoorfunctie:
  1. In kantoren geldt als zone een maximum van 4 werkplekken.
  2. Werkplekken naast gevelopeningen vormen een andere zone dan werkplekken die verder van gevelopeningen zijn gesitueerd.
  3. Kantoortuinen: als zone geldt maximaal 40m² (zie ook CN29).
2. Onderwijsfunctie:
  1. In auditoria, klas-, college- en gehoorzalen zijn het presentatiegedeelte, de circulatieruimte en de toehoordersruimte apart bedienbaar in de zone.
  2. Handmatige lichtregelelementen zijn voor de lesgever/presentator eenvoudig te bedienen zowel tijdens het lesgeven als bij het binnenkomen en verlaten van de ruimte.
3. Bijeenkomstfuncties:
  1. In bibliotheekruimten zijn de boekstellingen, leeshoeken en de balie apart gezoneerd.
  2. Vergaderruimten zijn apart gezoneerd.
  3. Groepsruimten in kinderopvang en wachtruimten zijn apart gezoneerd in zit- en activiteitenzones.
  4. In eetzaal, restaurant, eetcafé zijn de serveerruimte (keuken), zit-(bar) en dineergedeelte apart gezoneerd
  5. In conferentieruimten en congreszalen zijn het presentatiegedeelte en de toehoordersruimte apart bedienbaar in de zone
  6. Andere verblijfsruimten: als zone geldt een maximale oppervlakte van 60 m².
4. Logiesfunctie: zonering naar gang, badkamer, slaapruimte, werkplek per hotelkamer.
5. Winkelfunctie: aparte zone-indeling voor etalage, showroom en balie t.b.v. voor- en na winkeltijd.
6. Laboratoriumfunctie: als zone geldt een maximale oppervlakte van 52 m².
7. Sportfunctie: zonering naar gebruiksfunctie (kleedruimte, badruimte, trainingszaal, saunaruimten, behandelkamers (zie ook CN3)
De lichtregeling van verkeersruimten is apart gezoneerd en eenvoudig te bedienen, maar niet noodzakelijkerwijs door gebruikers toegankelijk.

Exemplary performance

Bewijs toont aan dat voor de in Tabel HEA01.1 genoemde gebouwfuncties, met uitzondering van atrium en onderwijsfunctie, wordt voldaan aan een gemiddelde daglichtfactor van minimaal 3,0%. Voor de onderwijsfunctie wordt voldaan aan een gemiddelde daglichtfactor van minimaal 7,0%.

Tabellen

Tabel HEA01.1 Minimumwaarden van gemiddelde daglichtfactor voor verblijfsruimten

Functie	Gemiddelde daglichtfactor per verblijfsruimte	Minimum gebruiksoppervlak (m²) per verblijfs- ruimte	Overige eisen
*Kantoorfunctie*
Kantoorruimten incl.kantoortuinen	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Onderwijsfunctie*
Onderwijsruimten	5,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Winkelfunctie*
Verkoopruimten	2,0%	35%	-
Overige gebruikte ruimten	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Logiesfunctie*
Hotelkamers	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Bijeenkomstfunctie*
Kinderopvang (speelruimte)	5,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
Vergaderruimte, congres, kinderopvang (overig)	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
Overige	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Industriefunctie*
Productieruimte, inpakruimte (CN18)	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
Overige ruimten (opslag – logistiek)	2,0%	35%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Laboratoriumfunctie*
Ruimten met lab-functie (CN18)	2,0%	80%	Zie (a) in Tabel HEA01.2
*Sportfunctie*
Fitness, zwembad (CN18)	2,0%	80%	Zie (a) in Tabel HEA01.2
*Atrium*
Intern gebied van een atrium	3,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2

Tabel HEA01.2 Uniformiteitscriteria voor daglicht

Referentie	Criterium
(a)	Een uniformiteitsverhouding van ten minste 0,3 of een minimum puntdaglichtfactor van ten minste 0,3 keer de relevante gemiddelde daglichtfactor in Tabel – HEA01.1. Ruimten met beglaasde daken, zoals atriums, moeten een uniformiteitsverhouding behalen van ten minste 0,7 of een minimum puntdaglichtfactor van ten minste 0,7 keer de relevante gemiddelde daglichtfactor in Tabel - HEA01.1.
(b)	Ten minste 80% van de ruimte heeft zicht op de hemel vanaf bureau hoogte (0,7 m).
(c)	Er wordt voldaan aan het ruimtediepte criterium d/w +d/HW < 2/(1-RB). Waarbij: d = diepte van de ruimte w = breedte van de ruimte HW = hoogte bovenzijde raam vanaf vloer RB = gemiddelde reflectie van oppervlakken in de achterste helft van de ruimte

Tabel HEA01.3 Reflectie voor maximale ruimtediepten en raamhoogten

Reflectie (RB)	0,4		0,5		0,6
Ruimte breedte (m)	3,0	10,0	3,0	10,0	3,0	10,0
*Raamhoogte (m) gemeten van bovenzijde*
2,5	4,5	6,7	5,4	8,0	6,8	10,0
3,0	5,0	7,7	6,0	9,2	7,5	11,5
3,5	5,4	8,6	6,5	10,4	8,1	13,0
De onderstaande tabel vermeldt maximale diepte van ruimten in meters voor verschillende ruimtebreedten en raamhoogten (gemeten van bovenzijde) in ruimten met daglichttoetreding van de zijkant.

Tabel HEA01.4 Overzicht testcondities en eisen per type verlichting

Type verlichting	Testcondities	Flikker Pst LM	Stroboscopisch effect *SVM*	Elektronisch HF VSA
Fluorescentie- en gasontladingsverlichting	Geen	nvt	nvt	Ja
LED-verlichting in normale bedrijfstoestand (ongedimd)	Stabiele netspanning	≤ 1,0	≤ 1,6	nvt
LED-verlichting in normale bedrijfstoestand (ongedimd)	Netspanning met vijf genormeerde netspanningsvariaties	≤ 1,0	nvt	nvt
LED-verlichting in gedimde bedrijfstoestand (50% van nominale lichtniveau) *	Stabiele netspanning	≤ 1,0	≤ 1,6	nvt
	Netspanning met vijf genormeerde netspannings- variaties**	≤ 1,0	nvt	nvt
* Bij toepassing van verschillende dimtechnieken met dezelfde driver of armatuur (ook wel hybride dimmen genoemd) dient een additionele meting worden uitgevoerd bij 20% van het nominale lichtniveau. ** Alleen van toepassing bij armaturen met geïntegreerde dimtechniek.

Aanvullingen op de criteria-eisen

Referentie	Onderwerp	Omschrijving
*Toepassingsgebied*
CN1	Toepassing bij projecten met casco of casco en centrale installaties	Alleen de volgende criteria zijn van toepassing: Daglichttoetreding: alle eisen onder criterium 3 relevant voor gebouwtype en functie Zicht naar buiten: alle eisen onder criterium 4 relevant voor gebouwtype en functie Buitenverlichting: alle eisen onder criterium 7 relevant voor gebouwtype en functie EP – alle eisen zijn van toepassing
CN1.1	Zicht naar buiten	Daar waar ten tijde van het assessment voor alleen casco of casco + centrale installaties nog niet duidelijk is waar werkplekken, zitbanken en/of bureaus zullen komen te staan, dient men alle ruimten die daarvoor in aanmerking kunnen komen conform de gestelde criteria uit te voeren.
*Tegengaan van daglichthinder*
CN2	Ontwerpmaatregelen voor het tegengaan van daglichthinder	Toegestane ontwerpmaatregelen voor reductie van hinder door schittering, reflectie of verblinding: In het gebouw geintegreerde oplossingen bijv. overstekken Door de gebruiker te bedienen oplossingen, bijv. zonwering (CN3) Bioklimatologische ontwerp oplossingen Externe schaduwoplossingen of brise soleil Lichthinder moet worden tegengegaan in zowel de zomer- als wintersituatie, waarbij rekening wordt gehouden met de stand van de zon. Als vaste systemen worden gebruikt, ontwerprapporten garanderen dat gebruikers geen last hebben van lichthinder tijdens de gebruikstijden van het gebouw. Gordijnen (waar gebruikt zonder andere methoden van zonwering) voldoen niet aan de criteria voor lichthinderreductie omdat het daglicht in de ruimte hiermee niet voldoende kan worden geregeld. Bovendien zal het gebruik van gordijnen voor lichthinderreductie de gebruikers ertoe bewegen meer gebruik te maken van kunstlicht.
CN3	Door gebruiker te bedienen oplossingen voor lichthinder daglichthinder	Door de gebruiker te bedienen oplossingen voor het tegengaan van schittering, reflectie of verblinding voldoen aan: Een door de individuele gebouwgebruiker traploos te bedienen lichtweringsysteem aan de interieurzijde, waarbij de lichtwering voldoet aan de Glare Control eisen (criterium 2 en CN4). Een door de individuele gebouwgebruiker traploos te bedienen systeem van externe zonwering, zoals uitvalschermen, schuifschermen, buiten jaloezieën, waarbij wordt voldaan aan minimaal windweerstandsklasse 2 conform NEN 13659 én de Glare Control eisen (criterium 2 en CN4).
CN4	Toevoeging eisen ‘Glare Control’	Bij gebruik van een glassoort met een licht werende kwaliteit is het mogelijk om een lichter gekleurd doek te gebruiken en toch aan bovengenoemde Glare Control eis te voldoen. De rekentool op breeam.nl/hulp, gebaseerd op ‘formule 4’ van NEN-EN-ISO 52022-1:2017, moet worden gebruikt om de Glare Control klasse te bepalen.
CN5	Bediening door individuele gebouwgebruikers	De gebouwgebruikers die direct profijt hebben van de lichtwering - over het algemeen werkplekken in de directe omgeving van de lichtwering - hebben de mogelijkheid om de lichtwering te bedienen. Of de bediening zich fysiek aan de gevel moet bevinden of dat elke werkplek bijvoorbeeld een eigen bediening heeft, is ter keuze van het projectteam.
CN6	Onderwijs	Voor leslokalen geldt de individuele bediening door gebruikers alleen voor de leraren in deze ruimten.
CN7	Laboratorium	Alle eisen zijn van toepassing en dienen conform de kantoorfunctie te worden uitgevoerd.
CN8	Sportfunctie	Het systeem voor lichtwering in verbijfsruimten die een raam hebben, geldt de bediening door het personeel. Ten behoeve van het zwembad zijn de criteria-eisen van toepassing waar direct instralend zonlicht overlast veroorzaakt (bijv. schittering in zwembaden wat toezicht kan verstoren en veiligheid in het geding brengt).
*Daglichttoetreding*
CN9	Minimumoppervlak (m²) te voldoen	Bij verblijfsruimten van verschillende grootten moet elk verblijfsruimte afzonderlijk aan het minimale percentage behorende bij de gebruiksfunctie voldoen. Alleen bij winkelfunctie wordt het gehele oppervlakte als één ruimte beoordeeld, opdat de minimale drempelwaarde per ruimte afzonderlijk niet van toepassing is.
CN10	Externe obstakels op omliggende percelen	Bij het berekenen van de minimum en gemiddelde daglichtfactoren en daglichtverlichtingssterkte, moet rekening worden gehouden met belemmeringen veroorzaakt door obstakels op omliggende percelen (zoals gebouwen). Uitgangspunt is hierbij informatie voorhanden ten tijde van de bouwaanvraag (bestemmingsplan). Voor berekeningen van verlichtingssterkte moet de reflectie van externe obstakels worden beschouwd al 0,2 tenzij er op locatie metingen van externe reflectie zijn gedaan.
CN11	‘Geleend licht’	Met ‘geleend licht’ worden onder anderen bedoeld: bovenlichten, daklichten, daglichtbuizen, of glazen tussenwanden (zoals met gematteerd glas). Voor verblijfsruimten waar ‘geleend licht’ wordt meegerekend om te voldoen aan de criteria voor daglichttoetreding, dient deze onderbouwd te worden met berekeningen of resultaten uit een gevalideerd computerprogramma voor daglichtberekeningen waarmee een integrale daglichtberekening wordt overlegd.
CN12	Gelijkwaardige verblijfsruimten	Indien bepaalde verblijfsruimten gelijkwaardig zijn wat betreft de daglichttoetreding (zoals afmetingen, vorm, raamoppervlak, transmissiefactor, hemelzichthoek, reflectiefactoren, enz.) hoeft de daglichtberekening slechts voor één van de gelijkwaardige ruimten uitgevoerd te worden. Op kopieën van ontwerptekeningen en op een overzicht van alle verblijfsruimten dient duidelijk aangegeven te zijn voor welke verblijfsruimten daglichtberekeningen uitgevoerd zijn en welke verblijfsruimten gelijkwaardig aan elkaar zijn.
CN13	Ruimtediepte criterium - ruimten verlicht vanuit twee tegenoverliggende zijden	Voor ruimten die door daglicht vanuit twee tegenoverliggende zijden worden verlicht, is de maximale ruimtediepte die toereikend door daglicht kan worden verlicht, twee keer de beperkende ruimtediepte (d) gemeten van raamwand tot raamwand. De reflectie van de denkbeeldige interne wand moet worden beschouwd als 1.
CN14	Daglichttoetreding anders dan door zijramen, of afwijkende vormen van ramen	Bij daglichttoetreding door bijvoorbeeld dakramen, bovenlichten, gematteerd glas, lichtkoepels, solar tubes, sun pipes of afwijkende vormen van ramen kan de ruimtediepte criteria niet worden gebruikt. In dergelijke situatie moet de bijdrage aan de daglichttoetreding integraal zijn berekend met een gevalideerd daglichtberekeningsprogramma.
CN15	Daglichtberekening uniformiteitsverhouding	De uniformiteitsverhouding, de minimum puntdaglichtfactor en de minimum daglichtverlichtingssterkte kunnen slecht belichte ruimten binnen 0,5 m van muren uitsluiten. Ruimten binnen 0,5 m worden voor dit doel niet als onderdeel van het werkvlak beschouwd, alhoewel ze wel worden meegenomen in de berekeningen van gemiddelde daglichtfactor en gemiddelde daglichtverlichtingssterkte.
CN16	Zie criterium 3 voor de hemelzichteis.	Om te voldoen aan de ‘hemelzichteis’ (ref (b) in Tabel HEA 01.2) moet minimaal 80% van de ruimte die voldoet aan de eis van gemiddelde daglichtfactor direct licht van de hemel ontvangen, dat wil zeggen dat 20% van de ruimte niet aan de hemelzichtvereiste hoeft te voldoen om nog steeds als conforme ruimte te worden beoordeeld.
CN17	Kantoortuinen	Verkeersroutes binnen kantoortuinen zijn toegestaan en hoeven niet te worden meegenomen, mits duidelijk is dat hier geen werkplekken zijn gelegen. Voorbeelden zijn andere kleur vloerbedekking, verlaagd plafond.
CN18	Eisen daglichtcriteria niet van toepassing:	De volgende ruimten mogen voor de daglichtcriteria buiten beschouwing worden gelaten: Mediakamer; Laboratorium waar het onderzoek vraagt om streng geregelde omgevingscondities zoals voortdurende uitsluiting van natuurlijk licht (bijv. laser laboratorium, microscoopruimte en klimaatkamer) Ruimten voor kunst Overige ruimten waar het uitsluiten of het beperken van natuurlijk daglicht een functionele eis is. Dit moet door het projectteam onderbouwd zijn Sportruimte waar natuurlijk daglicht ongewenst is vanwege het type sport dat beoefend wordt en bijvoorbeeld bij een wellness centrum
*Uitzicht*
CN19	Criteria voor uitzicht (deels) niet van toepassing op	Laboratorium: alleen ruimtes die (te) gevoelig zijn voor daglicht mogen buiten beschouwing worden gelaten. Zoals laser lab, microscoopruimte en klimaatkamer. Sportfunctie: zwembad, wellness en fitness
*Kunstverlichting binnen- en buiten*
CN20	Criteria en testvoorwaarden bij criterium 5.	De criteria voor geflikker en stroboscopisch effect zijn in NEMA 77-2017 geformuleerd in termen van de maatstaven Pst LM (flicker severity) en SVM (stroboscopic visibility measure) zoals beschreven in IEC CIE TN 006:2016. De criteria uit Tabel 6 van NEMA 77-2017 die van toepassing zijn voor respectievelijk geflikker en stroboscopisch effect zijn: Pst LM ≤ 1,0 en SVM ≤ 1,6. De flikker testmethode is beschreven in editie 2 van IEC TR 61547-1:2017 waarbij getest wordt onder toepassing van genormeerde netspanningsvariaties, en (indien van toepassing) in gedimde bedrijfstoestand met de toegepaste dimtechniek van het lichtsysteem zelf of met een genormeerde onafhankelijke dimmer volgens NEMA SSL-7A-2015. De stroboscopische-effect testmethode is beschreven in IEC TR 63158:2018, waarbij ook getest wordt (indien van toepassing) in gedimde bedrijfstoestand met de toegepaste dimtechniek van het lichtsysteem zelf of met een genormeerde onafhankelijke dimmer zoals gedefinieerd in NEMA SSL-7A-2015. De tests in de gedimde bedrijfstoestand wordt uitgevoerd met een lichtniveau van 50% van het nominale lichtniveau in ongedimde toestand (100 %). Deze test moet representatief zijn voor de gehele driver. Indien andere dimtechnieken op een lagere dimstand worden gebruikt met dezelfde driver dan dient deze separaat te worden getest bij een lichtniveau van 20% van het nominale lichtniveau. De waarden voor Pst LM en SVM dienen voor de testsituaties in Tabel HEA01.4 te worden opgegeven voor elke LED-armatuur/ dimmer/driver combinatie die in de installatie voorkomt.
CN21	Geen buitenverlichting	Indien er geen buitenverlichting is gespecificeerd, niet aan buitengevel of op het terrein, dan zijn de criteria voor buitenverlichting niet van toepassing en kan het creditpunt worden behaald door alleen te voldoen aan de criteria voor binnenverlichting.
CN22	Lichthinder buiten	Hinder door buitenverlichting valt niet onder deze credit maar wordt behandeld in POL 04.
CN23	Sfeerverlichting	Indien in een specifieke ruimte, vanwege de sfeerverlichtingseisen, het niet gewenst is aan de verlichtingseisen te voldoen, dient dit onderbouwd te worden door de expert en beoordeeld door de assessor. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij een bedrijfsrestaurant of atrium.
CN24	Winkelfunctie	In geval van winkelruimten dient enkel het kassa- en inpakgebied aan de eisen te voldoen. De verkoopruimte hoeft niet aan de verlichtingseisen te voldoen.
CN25	Eisen binnenverlichting - sportfunctie	Niet van toepassing op wellness en zwembaden
CN26	Logiesfunctie – niveau verlichtingssterkte	Verlichting in hotelkamers moet alleen aan de vereiste verlichtingssterkte voor werkplekken voldoen daar waar deze kamers ook als werkplek zal worden gebruikt (bureau of tafel aanwezig).
*Zonering lichtregeling*
CN27	Bezetting of werkplekindeling onbekend	Als de bezetting of de werkplekindeling niet bekend is, kan de verlichtingsregeling in rasters van 40 m² worden verdeeld.
CN28	Kleine ruimten	Gebouwen die volledig bestaan uit kleine ruimten (van minder dan 40 m²) waarvoor geen indeling in verlichtingszones of regeling is vereist, voldoen standaard aan deel 5 van deze credit.
CN29	Verlichtingszones en regeling - auditoriumruimten	De gespecificeerde regelelementen hangen af van de grootte en het gebruik van de ruimte, maar in een auditorium met omhooglopende zitruimte en een formele lessenaar (demonstratie en/of presentatieruimte) zal de lichtregeling doorgaans als volgt zijn: Maximale normale verlichting (voor binnenkomst/vertrek, schoonmaak) Verlichting presentatieruimte uit en verlichting publieksruimte verminderd tot lage sterkte, voor gebruik beamer, maar wel voldoende licht zodat het publiek aantekeningen kan maken Alle verlichting uit, voor gebruik beamer en visuele demonstraties en opvoeringen Aparte lessenaarverlichting
CN30	Zonering lichtregeling niet van toepassing	De volgende binnenruimte mag buiten beschouwing worden gehouden van de criteria voor zonering lichtregeling: Media- en productieruimten
CN31	Ruimtes niet benoemd voor zonering lichtregeling	Daar waar een ruimte niet is benoemd onder criterium 8 is het aan de Assessor om te beoordelen of zonering van toepassing is voor deze ruimte gezien grootte en functie met veiligheid en visueel comfort in achtneming. Voor vaste werkplekken, zoals plekken voor verpakken of andere statische werkzaamheden, gelden de eisen wel.
CN32	Sportfunctie	Bediening lichtregeling is enkel bedoeld voor personeel. (Zwembad/wellness/ fitness)
CN33	Regelelementen niet voor kinderen (onderwijsfunctie, bijeenkomstfunctie – kinderopvang)	Regelelementen voor verlichting en lichtwering dienen alleen beschikbaar te zijn voor onderwijzers of personeelsleden, niet voor kinderen.

Methodiek

Geen

Benodigd bewijsmateriaal

Criteria	Ontwerpfase	Opleverfase
Alle Bewijsvoorwaarden	Aan de hand van één of meerdere bewijsstukken zoals vermeld in hoofdstuk 4.0 BREEAM-NL Bewijsmateriaal dient aangetoond te worden dat het project aan de criteria voldoet.

Definities

Adequaat uitzicht

BREEAM definieert een adequaat uitzicht als uitzicht op een (stedelijk) landschap of open ruimte in plaats van alleen de hemelkoepel, zittend op ooghoogte (1,2m - 1,3m) in de relevante verblijfsruimten. Uitzicht op een binnenplaats of atrium voldoet, mits de afstand van de opening tot de achtermuur van de binnenplaats of atrium minimaal 10 meter is (dat is voldoende afstand voor de ogen om opnieuw te focussen). Het uitzicht mag geen intern uitzicht door een ruimte zijn, omdat zo’n uitzicht zeer waarschijnlijk wordt belemmerd door scheidingswanden, dossierkasten, enz.

Uitzicht

Ruimten die volgens de BREEAM-definitie een uitzicht moeten hebben, zijn ruimten waar:

Computers, werkbanken of bureaus voor gebouwgebruikers staan of in de toekomst geplaatst zullen worden.
Dichtbij-werk wordt verricht of visuele hulpmiddelen worden gebruikt.
Een uitzicht wordt geacht van voordeel te zijn voor de gebouwgebruikers, bijvoorbeeld in ruimten waar gebruikers waarschijnlijk langere tijd aanwezig zijn.

Geografische oriëntatie

Geografische oriëntatie kan bij de toepassing van deze credit worden gedefinieerd als de wijze waarop het gebouw is gesitueerd ten opzichte van de zon (oost-west). De oost- en westkant van een gebouw zullen over het algemeen feller worden beschenen in de ochtend respectievelijk in de middag en de vroege avond. Ook dient rekening te worden gehouden met de lagere en hogere zon in de winter- en de zomerperiode.

Gemiddelde daglichtfactor

De gemiddelde daglichtfactor bestaat uit de gemiddelde interne verlichtingssterkte (van daglicht) op het bewerkingsvlak binnen een kamer, uitgedrukt als percentage van de simultane externe verlichtingssterkte op een horizontaal vlak onder een vrije CIE Standard Overcast Sky.

Computersimulatie

Softwaretools voor het modelleren van complexere geometrieën voor daglichtverlichting.

Luminantie

De luminantie (helderheid of helderheidsindruk) is een maat voor de indruk van helderheid van een door het oog waargenomen lichtbron of verlicht oppervlak. Eenheid: candela per vierkante meter (cd/m²).

Gevelopening

Een raam is een samenstel van beglazing en een kozijn. Een raam is wel of niet te openen, dat wil zeggen een te openen raam of een vast raam. Is een raam ‘gevelvullend’, al of niet te openen of voorzien van een deur, dan noemen we het een pui. Met beglazing wordt uitsluitend het glas bedoeld.

Puntdaglichtfactor

De ‘puntdaglichtfactor’ is de verhouding tussen de verlichtingssterkte (door daglicht) op een specifiek punt op het werkvlak in een ruimte, uitgedrukt in een percentage van de verlichtingssterkte buiten, op een horizontaal vlak bij onbewolkte lucht. Deze waarde is gebaseerd op een verwachte geheel bewolkte hemel, voorspeld door het CIE (Commission Internationale de l’Eclairage).

De minimale puntdaglichtfactor is de laagste puntdaglichtfactor in de ruimte die zich niet binnen een halve meter van een muur bevindt. Dienovereenkomstig wordt de minimum verlichtingssterkte berekend op het slechtst verlichte punt op het werkvlak dat zich niet binnen een halve meter van een muur bevindt. Deze punten bevinden zich normaliter dichter bij een hoek achter in de ruimte. Computersimulaties zijn de beste tools om puntdaglichtfactoren en verlichtingssterkten te berekenen.

Daglicht

Een verblijfsruimte is relevant voor de BREEAM.NL daglichtcriteria indien mensen er langer dan 30 minuten aaneengesloten verblijven. Dit is inclusief concentratiewerkplekken en vergaderruimten. Een sporthal is voor de daglichtcriteria tevens een relevante verblijfsruimte.

Lichthinderreductie

Een verblijfsruimte is relevant voor de BREEAM.NL lichthindercriteria als het ruimten betreft waar buitenlicht en schitteringen problematisch zijn voor gebruikers, bijvoorbeeld in werkruimten waar computer en projectorschermen worden gebruikt, alsmede sporthallen.

Gemiddelde reflectiefactor

De reflectiefactor wordt bepaald door de kleur en de textuur van het materiaal. De gemiddelde reflectiefactor is de naar ratio van het oppervlak verrekende reflectiefactoren. Voor vloeren, (lichte) wanden en (licht) plafond mag respectievelijk forfaitaire reflectiefactoren worden aangehouden van 0,3, 0,7 en 0,8.

Aparte regeling ingedeelde zones

Lichtschakelaars of regelelementen voor een bepaalde zone van het gebouw die toegankelijk zijn voor en bediend kunnen worden door personen in die zone. Zulke regelelementen bevinden zich in of in de nabijheid van de zone die wordt geregeld.

Omringend wandoppervlak

Het omringend wandoppervlak verwijst naar het oppervlak (in m²) van de interne wand waarin zich het raam of de opening bevindt, inclusief het oppervlak van het raam of de opening zelf.

Uniformiteit

De uniformiteit is de verhouding tussen de minimum verlichtingssterkte van daglicht op het werkvlak in een ruimte (of de minimum daglichtfactor) en de gemiddelde verlichtingssterkte van daglicht op hetzelfde werkvlak (of de gemiddelde daglichtfactor).

Hemelzicht

Zones van het werkvlak hebben ‘hemelzicht’ als de hemel vanaf de werkvlakhoogte zichtbaar is.

Taakgebied

Het horizontale, verticale of hellende vlak waarin de werktaken uitgevoerd worden. Het werkvlak is normaal gesproken voor kantoren het vlak op 0,7m boven de vloer en voor industrie 0,85 m boven het vloeroppervlak. Vaak is dat de gehele ruimte minus een randzone rondom van 50 cm.

Hoogfrequente voorschakelapparatuur

Hoogfrequente voorschakelapparatuur voor fluorescentie- en gasontladingsverlichting verhoogt de frequentie van het elektriciteitsnet van 50 Hz tot een frequentie van circa 30 kHz. Het voordeel van hoogfrequente voorschakelapparatuur ten opzichte van reguliere (conventionele) voorschakelapparatuur is dat het stroboscopische effect dat kan ontstaan door lichtmodulaties met een frequentie van tweemaal de netfrequentie (100 Hz) niet zichtbaar is.

Buitenruimte van het gebouw

Hieronder vallen bijvoorbeeld parkeerterreinen, toegangswegen, looppaden, terreinen voor opslag, inspectie van goederen e.d. De criteria-eisen hebben alleen betrekking op de verlichting van de buitenruimten van het gebouw voor zover deze in eigen beheer is aangebracht. Openbare straatverlichting valt dus buiten de scope van deze credit.

Gelijkmatigheid van de verlichtingssterkte

Kwaliteitscriterium dat het verloop van de verlichtingssterkten op het werkvlak aangeeft. Een gelijkmatig verlicht werkvlak is een belangrijke graadmeter voor de kwaliteit van de verlichting. De gelijkmatigheid is onder meer afhankelijk van de lichtverdeling van de armaturen, de positie van de armaturen ten opzichte van het werkvlak (of het wegdek) en de onderlinge afstand tussen de armaturen. Bij binnenverlichting spreken we van een gelijkmatig verlicht werkvlak als de verhouding tussen de laagste verlichtingssterkte (Emin) en de gemiddelde verlichtingssterkte (Egem) redelijk in evenwicht is. Deze waarde is een getal tussen 0 en 1, en wordt berekend door de minimumverlichtingssterkte te delen door de gemiddelde verlichtingssterkte. In formule: U = Ehor min/Ehor gem.

Verlichtingssterkte (E)

Dit is de hoeveelheid licht die op een standaard oppervlakte-eenheid valt. De eenheid van verlichtingssterkte is lumen/m² of lux (lx).

In formule: verlichtingssterkte E (lux) = lichtstroom Ф (lumen)/ oppervlakte A (m²).

De verlichtingssterkte is onafhankelijk van de reflectiefactor van het vlak of de vlakken waarop het licht valt.

Gemiddelde verlichtingssterkte (Egem)

De gemiddelde verlichtingssterkte kan worden bepaald met het rekenkundige gemiddelde van de verlichtingssterkte in een groot aantal regelmatig over het vlak verdeelde punten.

Kleurweergave-index (Ra)

Het vermogen van een lichtbron om kleuren natuurgetrouw weer te geven, zonder verstoring van de oorspronkelijke tint van het object. De kleurweergave wordt uitgedrukt in een index: getal tussen 1 en 100, waarin 1 de slechtste kleurweergave vertegenwoordigt en 100 een 100% perfecte kleurweergave. De index geeft dus in procenten aan hoe goed of gelijkmatig de kleur van objecten door de beoordeelde lichtbron wordt weergegeven.

Praktijkverlichtingssterkte (Em)

De praktijkverlichtingssterkte is de laagste waarde van de gemiddelde verlichtingssterkte op het taakgebied in de periode tussen twee onderhoudsbeurten. Deze wordt bereikt op het moment dat alle oude lampen van een installatie dienen te worden vervangen, waarbij ook de armaturen moeten worden gereinigd.

Verblindingsbeperking – Binnenverlichting

Maat voor de beperking van verblinding door het uitstralende licht van een armatuur. De maat voor verblindingshinder is de Unified Glare Rating (UGR) die aangeeft in welke mate armaturen in de ruimte lichthinder veroorzaken, gezien vanuit de ooghoogte en kijkrichting van de gebruiker en gebaseerd op een in de lengte en breedte regelmatig patroon van de armaturen.

Verblindingsbeperking – Buitenverlichting

Gevaar van verblinding wordt in de NEN 12464-2 weergegeven met de Glare Rating (GR) of verblindingswaarde VW. Dit is een getal tussen 10 en 90 dat de mate van verblinding door een lichtbron weergeeft, gekeken over een horizontaal vlak. Hoe hoger het getal, hoe hoger de mate van verblinding. Voor verlichting van buitenruimten wordt dit getal op een groot aantal grid-punten bepaald in verschillende richtingen. De hoogst gevonden waarde is geldig.

Flikker (PstLM )

Het knipperen van een lichtbron wordt uitgedrukt in ‘flikker’. Geflikker treedt met name op bij LED-verlichting die wordt gedimd maar ook bij het lagere segment. Dit heeft een significante invloed op het concentratievermogen en het aantal klachten over gezondheid zoals hoofdpijn en vermoeide ogen. Geflikker wordt veroorzaakt door de driver en heeft een technisch oorzaak. De driver die de LED-lichtarmatuur aanstuurt zorgt ervoor dat wisselspanning wordt omgezet in een gelijkspanning. Dit wordt gedaan door een gelijkrichter. Indien een inferieure gelijkrichter wordt toegepast ontstaat het Flikkereffect.

Stroboscopisch effect (SVM)

Het stroboscopisch effect van verlichting is moeilijker waar te nemen dan geflikker. Vandaar dat er een methode is ontwikkeld om dit meetbaar te maken: SVM (Stroboscopic Visibility Measure). Deze methode maakt het mogelijk om de zichtbaarheid van het stroboscopische effect in gangbare verlichting te kwantificeren.

Referenties

Zorgfunctie

De zorgfunctie ontbrak in de tabel HEA 01.1. Deze is conform onderstaande tabel toegevoegd. Beddenkamers kennen hetzelfde uitgangspunt als hotelkamers, spreekkamers hetzelfde als kantoor en behandelkamers verkoopruimtes.

Datum van publicatie:
29 januari 2021

Zorgfunctie
Beddenkamers	2,0%	80%
Spreekkamers	2,0%	35%
Behandelkamers	2,0%	35%

Verblijfsruimte

Alle werkplekken in een verblijfsruimte dienen aan de criteria-eisen van HEA 01 te voldoen. Ruimte bestemd voor het verblijven van mensen gedurende ten minste een aaneengesloten periode van 30 minuten per dag, dan wel waarin voor de betreffende gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten plaatsvinden. Een verblijfsruimte voldoet aan de minimumcriteria ten aanzien van oppervlakte en hoogte uit het Bouwbesluit.

Datum van publicatie:
19 maart 2021

Verkeerde verwijzing criterium 1

Bij criterium 1 wordt verwezen naar CN 3, dit moet CN 2 zijn

Datum van publicatie:
16 juli 2021

Verkeerde verwijzing criterium 8aiii

Bij criterium 8aiii wordt verwezen naar CN 29 dit moet CN 27 zijn.

Datum van publicatie:
16 juli 2021

Uitbreiding CN31

CN31 moet worden gelezen als:

Datum van publicatie:
3 maart 2022

CN31

Ruimtes niet benoemd voor zonering lichtregeling (bijvoorbeeld industriefunctie)

Daar waar een ruimte niet is benoemd onder criterium 8 is het aan de Assessor om te beoordelen of zonering van toepassing is voor deze ruimte gezien grootte en functie met veiligheid en visueel comfort in achtneming. Voor vaste werkplekken, zoals plekken voor verpakken of andere statische werkzaamheden, gelden de eisen wel.

Gemiddelde daglichtfactor berekenen

Criterium 3 moet worden gelezen als: “De mate van daglichttoetreding per onderscheiden gebouwfunctie voldoet voor de relevante verblijfsruimten aan een minimum percentage voor het te beoordelen oppervlak aan de gemiddelde daglichtfactor en overige eisen zoals vermeld in Tabel HEA01.1 en HEA01.2 bepaald conform de vigerende NEN 17037 en NPR 4057.”

Datum van publicatie:
15 november 2022

Referentiewaarde (b) werkvlakhoogte

Tabel HEA 01.2 referentiewaarde (b) moeten worden gelezen als; “Ten minste 80% van de ruimte heeft zicht op de hemel vanaf bureau hoogte (0,85 m).”

Datum van publicatie:
15 november 2022

Definitie Taakgebied

De definitie Taakgebied moet worden gelezen als;

Taakgebied

In de norm NEN 12464 wordt het taakgebied omschreven als het oppervlak waar de oogtaak wordt verricht. Dit kan zich op elke willekeurige positie en hoogte in de ruimte bevinden. Ook kan de stand horizontaal, verticaal of alles ertussenin zijn. Dit wordt ook wel een werkvlak (LG 10 norm) of referentievlak (NEN 17037) genoemd. Het referentievlak is default 0,85 meter boven het vloeroppervlak. Daarbij moet rekening worden gehouden met een randzone van 0,5 meter.

Datum van publicatie:
15 november 2022

Tabel HEA 01.1 correcties

De volgende tabel dient te worden aangehouden wanneer verwezen naar Tabel HEA 01.1 Minimumwaarden van de gemiddelde daglichtfactor voor verblijfsruimten. De gecorrigeerde tabel is te lezen onder het kopje tabellen in de online richtlijn, via het tabje interpretaties in de online richtlijn en het interpretatie document.

Datum van publicatie:
15 november 2022

Tabel HEA01.1 Minimumwaarden van gemiddelde daglichtfactor voor verblijfsruimten

Functie	Gemiddelde daglichtfactor per verblijfsruimte	Minimum gebruiksoppervlak (m2) per verblijfs- ruimte	Overige eisen
*Kantoorfunctie*
Kantoorruimten incl. kantoortuinen	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Onderwijsfunctie*
Onderwijsruimten	5,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Winkelfunctie*
Verkoopruimten	2,0%	35%	-
Overige gebruikte ruimten	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Logiesfunctie*
Hotelkamers	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) of (c) in Tabel HEA01.2
*Bijeenkomstfunctie*
Kinderopvang (speelruimte)	5,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
Vergaderruimte, congres, kinderopvang (overig)	2,0%	80%
Overige	2,0%	80%
*Industriefunctie*
Productieruimte, inpakruimte (CN18)	2,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
Overige ruimten (opslag – logistiek)	2,0%	35%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2
*Laboratoriumfunctie*
Ruimten met lab-functie (CN18)	2,0%	80%	Zie (a) in Tabel HEA01.2
*Sportfunctie*
Fitness, zwembad (CN18)	2,0%	80%	Zie (a) in Tabel HEA01.2
*Atrium*
Intern gebied van een atrium	3,0%	80%	Zie (a) OF (b) en (c) in Tabel HEA01.2

CN17 verkeersroutes binnen de industriefunctie

Verkeersroutes binnen ruimten met industriefunctie zijn toegestaan en hoeven niet te worden meegenomen, mits aangetoond is dat hier geen werkplekken zijn gelegen.

Datum van publicatie:
17 november 2023

Kleine ruimtes

Ruimten zoals één-persoon-belhokjes die aanvullend zijn op het minimale aantal benodigde werkplekken op basis van het aantal gebouwgebruikers hoeven niet aan de criteria van deze credit te voldoen. Deze ruimten moeten ingericht zijn op kort gebruik en hebben bijvoorbeeld geen vaste monitor en (ergonomische) bureaustoel waardoor lang gebruik ontmoedigd wordt.

Datum van publicatie:
22 april 2025

Criterium 6

In criterium zes wordt er verwezen naar de ontwerpnorm NEN-EN 12464-1:2019 ontw. Licht en verlichting – Werkplekverlichting werkplekken binnen. Deze norm is inmiddels vervangen door de definitieve norm NEN-EN 12464-1:2021. Deze norm dient te worden aangehouden voor criterium 6.

Criterium 2

In criterium 2 wordt er verwezen naar de ontwerpnorm NEN-EN 14501:2018 ontw. Deze norm is inmiddels vervangen door de definitieve norm NEN-EN 14501:2021. Deze norm kan worden aangehouden voor criterium 2.

Bepalen Glare Control klasse

Om de Glare Control klasse te bepalen, kan er gebruik worden gemaakt van onderstaand rekenmodel. Dit rekenmodel is in 2023 opgesteld, naar aanleiding van vervallen normen in het oude rekenmodel. Dit oude rekenmodel was gebaseerd op formule 4 uit de NEN-EN 13363-1, maar deze is ingetrokken en vervangen door de NEN-EN-ISO 52022-1 uit 2017. Daarnaast was in het oude rekenmodel de classificatie-indeling voor Glare Control opgenomen uit de NEN-EN 14501 uit 2005. In deze nieuwe versie is de classificatie-indeling overgenomen uit de NEN-EN 14501 uit 2021. Het rekenmodel sluit daarbij aan op recente normen, noch dit leidt niet tot een verzwaring voor projecten.

Rekenmodel Glare Control_v2

Laatst gewijzigd op: 4 april 2024

Gebied

Nieuwbouw en Renovatie

In-Use

BREEAM-NL Nieuwbouw 2020 v1.0

HEA 01 Visueel comfort

Criteria

Exemplary performance

Tabellen

Aanvullingen op de criteria-eisen

Methodiek

Benodigd bewijsmateriaal

Definities

Referenties

Criterium 6

Criterium 2

Bepalen Glare Control klasse