| 1 | 1 punt | Een goed thermisch comfort is verzekerd. |
| 2 | 1 punt | Een uitstekend thermisch comfort is verzekerd. |
Nieuwbouw en Renovatie
BREEAM-NL Nieuwbouw en Renovatie 2014 v2.0
HEA 10 Thermisch comfort
Verzekeren van een goed thermisch comfort.
| Maximaal punten | 2 |
|---|---|
| Verplicht | Nee |
| Verplicht vanaf | |
| Projectgebonden | Nee |
| Defaultcredit | Nee |
| Filtercredit | Nee |
| Exemplary performance | Nee |
|---|---|
| Functie | Bijeenkomstfunctie, Industriefunctie, Kantoorfunctie, Logiesfunctie, Onderwijsfunctie (basis en middelbaar), Winkelfunctie, Woonfunctie |
Er kunnen maximaal 2 punten toegekend worden. Er moet onderbouwd worden aangetoond dat:
Het volgende toont aan dat aan de criteria wordt voldaan:
1.1Er is een temperatuuroverschrijdingsberekening uitgevoerd, waarbij is voldaan aan de methode en minimale eisen in tabel 17.
Tabel 17 – minimumeisen voor thermisch comfort
|
Gebouwfunctie |
Minimumeis voor 1e punt |
Minimumeis voor 2e punt |
|
Kantoren |
of
|
of
|
|
Onderwijs |
of
|
of
|
|
Winkel, industrie, woningen, logiesfunctie en bijeenkomstfunctie |
of
|
of
|
De simulatieberekening is conform NEN 5060:2008 “Hygrothermische eigenschappen van gebouwen – Referentieklimaatgegevens” uitgevoerd met het ontwerpjaar DREFO1 (1%).
1.3Een analytische meting en evaluatie van het niveau van algemeen thermisch comfort van het gebouw zijn uitgevoerd.
2.1Aan alle criteria-eisen van het eerste punt is voldaan.
2.2Er is een temperatuuroverschrijdingsberekening uitgevoerd, waarbij is voldaan aan de methode en minimale eisen in tabel 17.
2.3
De regelstrategie voor de temperatuur voor het gebouw en de gebruikers is gebaseerd op een dynamische thermische simulatie met een temperatuuroverschrijding- en koellastberekening. Voor aanvullende informatie wordt verwezen naar ISSO-32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen.
2.4De strategie voor het voorgestelde verwarmings-/koelsysteem toont aan dat in het model met het volgende rekening is gehouden:
- Klimaattechnische zonering in het gebouw en de wijze waarop de gebouwinstallaties efficiënt en in overeenstemming met het gebruik deze zones verwarmen en koelen. Hierbij kan bijvoorbeeld rekening worden gehouden met verschillende eisen voor de kern van het gebouw en voor ruimten gelegen aan buitengevels met ramen.
- De mate van gebruikersbeïnvloeding van deze zones, gebaseerd op discussies met de eindgebruikers (of gebruikershandleidingen specifiek voor gebouwtypen of gebouwgebruik, praktijkonderzoek, feedback) en rekening houdend met:
- kennis van de gebruikers over gebouwinstallaties;
- soort gebruikers, ruimtefuncties (en daarop afgestemde mate van gebruikersbeïnvloeding);
- hoe de gebruikers de systemen gebruiken en ermee interacteren. bijvoorbeeld het gebruik van te openen ramen, thermostatische radiatorventielen en instellingen van airconditioningsystemen;
- de verwachtingen van de gebruiker (dit kan bijvoorbeeld verschillend zijn in de zomer en in de winter; gebruikers accepteren hogere temperaturen in de zomer) en de mate van individuele beïnvloeding van de omgeving (het zoeken naar evenwicht in de voorkeuren van gebruikers; sommige gebruikers houden van frisse lucht, terwijl anderen dit als tocht kunnen ervaren).
- Hoe de voorgestelde systemen elkaar beïnvloeden (als er meer dan één systeem is) en hoe dit het thermisch comfort van de gebruikers beïnvloedt.
Analytische meting en evaluatie van het thermisch comfort
Voor het oplevercertificaat is de 'analytische meting en evaluatie' uit criteria-eis 1.3 het verifiëren van het thermisch comfort door middel van een praktijkmeting. In ISSO 74 paragraaf 4.3 is een verduidelijking gegeven van de mogelijkheden om deze praktijkmeting in te richten en de vorm waarin de resultaten worden gepresenteerd. Er wordt geadviseerd om deze procedure te volgen.
Indien in de periode omstreeks certificering geen tijdsbestek beschikbaar was voor een zinvolle praktijkmeting moet dit onderbouwd zijn door de betrokken partij die de metingen moet uitvoeren én dient opdrachtbevestiging aan de assessor te worden aangeleverd waaruit blijkt dat de praktijkmeting alsnog wordt uitgevoerd.
Casco
Uitgaan van een zo realistisch mogelijk geprojecteerde standaardindeling bij de simulatieberekeningen is voor de toekenning van deze credit acceptabel. Indien de simulatieberekeningen niet of onvolledig konden worden uitgevoerd als gevolg van het speculatieve karakter van het gebouw, wordt de credit niet toegekend.
Gebouwen met eenvoudige verwarming en koeling
Bij gebouwen met minder complexe verwarm-/koelinstallaties vervalt criteria-eis 2.4c.
| A | 1.1 t/m 1.3 | Een kopie van de rapportage waarin de resultaten en uitgangspunten van de thermisch comfortanalyse zijn weergegeven en waaruit blijkt dat deze voldoen aan de criteriaeisen. |
| B | 2.1 t/m 2.4 |
Een kopie van het rapport dat bevestigt dat:
|
Onderstaande bewijslast dient ter ondersteuning van de verantwoording door het projectteam.
| C | 1.1 t/m 1.3 | Kopie van de rapportage van de analytische meting en evaluatie van het niveau van algemeen thermisch comfort. |
| D | 2.1 t/m 2.4 | Inspectie van de assessor op locatie dat de regelingen en regelstrategieen zijn opgenomen. |
NEN 5060, ontwerpjaar DREFO1 (1%)
De NEN 5060 geeft een referentiejaar voor energieberekeningen (DEFREF) en een drietal ontwerpjaren: DREFO1 (1%), DREFO2 (2%) en DREFO5 (5%) voor bijvoorbeeld TO berekeningen. Enkel het ontwerpjaar DREFO1 mag gebruikt worden voor de temperatuuroverschrijdingsberekening in criteria-eis 1.1 en 2.2.
Let op: Voor de VABI software staat dit gelijk aan het bestand RA2008T1.
Dynamische thermische simulatie
Een rekenmodel dat de warmtehuishouding van een gebouw dynamisch simuleert in relatie tot de toekomstige warmtebehoefte, gegeven de ingevoerde parameters ten aanzien van de warmteopwekking, gebouwschil, toegepaste klimaatinstallaties en andere relevante invoer. De software voldoet ten minste aan de eisen die gesteld worden aan simulatieberekeningen conform NEN-EN-ISO 13792. Voorbeelden van dynamische simulatierekenmodellen zijn: VABI-VA114, TRNSYS, IDA-ICE (Indoor Climate and Energy), TASE, Energy+ WEI-model (ECN) en DYWAG (Dynamisch Warmtegebruik in Gebouwen).
Let op: gecertificeerde NL-EPBD-software ten behoeve van de bepaling van het energiecertificaat of het opstellen van een maatwerkadvies voldoet niet aan de eisen van een dynamische thermische simulatie.
PMV
PMV is de afkorting van Predicted Mean Vote, de met een temperatuursimulatiemodel voorspelde (geprognosticeerde) gemiddelde beleving van het binnenklimaat van een grote groep mensen, en doet in die zin een voorspelling over de thermische gewaarwording van hun (gebouw)omgeving. De PMV dient binnen een bepaald bereik te blijven, meestal -0,5 < PMV < +0,5 voor niet-woningen en PMV < +0,5 voor woningen. Daarnaast is er een waarde die een de voorspelling geeft van het aandeel personen dat zich naar verwachting, indien het gebouw binnen deze PMV-grenzen blijft, onbehaaglijk zal voelen binnen dat klimaat. Dit laatste wordt tot uitdrukking gebracht in de zgn. PPD-waarde.
PPD
PPD is de afkorting van Predicted Percentage Dissatisfied, het met een temperatuursimulatiemodel voorspelde (geprognosticeerde) percentage mensen dat de gesimuleerde binnenklimatologische omstandigheden als onbehaaglijk zal ervaren.
Thermisch comfort
De toestand waarin de mens tevreden is over zijn thermische omgeving, geen behoefte heeft aan een warmere of koudere omgeving en dus niet of zo min mogelijk wordt gehinderd in zijn normale activiteiten (wonen, verrichten van arbeid, ontspannen, slapen enz.). Hierbij speelt de thermoregulatie van een mens een centrale rol. Deze thermoregulatie wordt door zowel persoonsgebonden factoren (activiteiten, kleding, lichamelijk basismetabolisme) als thermische omgevingsfactoren (luchttemperatuur, stralingstemperatuur, luchtsnelheid en luchtvochtigheid) bepaald. Daarnaast spelen verschillende adaptatiemechanismen een rol. Het belangrijkst hierbij is de verwachting die men heeft van het klimaat in het gebouw, op basis van de heersende buitentemperatuur en die van de voorgaande dagen.
Verblijfsruimte
Ruimte bestemd voor het verblijven van mensen gedurende ten minste een aaneengesloten periode van 30 minuten per dag dan wel waarin voor de betreffende gebruiksfunctie kenmerkende activiteiten plaatsvinden. Een verblijfsruimte voldoet aan de minimumcriteria ten aanzien van oppervlakte en hoogte uit het Bouwbesluit.
Verblijfsgebied
Het gedeelte van een gebruiksfunctie met ten minste één verblijfsruimte, bestaande uit een of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte of een verkeersruimte.
Uitbreiding van bestaande gebouwen
Alleen nieuwbouw beoordelen als overige ruimten intact worden gelaten.
Bij wijziging bestaande bebouwing deze eveneens meenemen.
- NEN 5060: Hygrothermische eigenschappen van gebouwen – Referentieklimaatgegevens.
- NEN 7726: Ergonomie van de thermische omgeving – Instrumenten voor het meten van fysische grootheden.
- NEN-EN-ISO: 7730 Gematigde thermische binnenomstandigheden. Bepalingen van de PMV- en de PPD-waarde en specificaties van de voorwaarden voor thermische behaaglijkheid.
- NEN-EN-ISO: 13792 Thermische eigenschappen van gebouwen – Berekening van de binnentemperatuur van een ruimte onder zomercondities, zonder mechanische koeling – Eenvoudige methoden.
- NEN-EN 15251: Binnenmilieugerelateerde input parameters voor ontwerp en beoordeling van energieprestatie van gebouwen voor de kwaliteit van binnenlucht, het thermisch comfort, de verlichting en akoestiek.
- NPR-CR 1752: Ventilatie van gebouwen – Ontwerpcriteria voor de binnenomstandigheden.
- GIW/ISSO-publicatie Installatie-eisen voor nieuwbouw eengezinswoningen en appartementen.
- ISSO-publicatie 32: Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen.
- ISSO-publicatie 74: Thermische behaaglijkheid – Eisen voor de binnentemperatuur in gebouwen.
- ISSO-richtlijn Kleintje Binnenklimaat.
- SBR-publicatie Praktijkboek gezonde gebouwen, Cahier 2, Binnenmilieu prestatie-eisen kantoorgebouwen.
- SenterNovem Handreiking nieuwe, frisse scholen, 2008.
Temperatuur bij koel- en vrieshuizen
Criteria-eis 1.1 en 2.2 – tabel 17: In de NEN-EN ISO 7730:2005 is vastgelegd dat de norm enkel gebruikt kan worden bij een lucht temperatuur (air temperature ta ) tussen de 10 en 30 graden Celsius. Voor verblijfsruimten met een (ontwerp) luchttemperatuur onder de 10 graden Celsius mag de temperatuurgrens worden genegeerd. Een berekening op basis van NEN-EN ISO 7730:2005 met een luchttemperatuur (ta ) onder de 10 graden Celsius kan aantonen dat aan de eis wordt voldaan.
Datum van publicatie:
2 oktober 2017
Onderschrijdings- en overschrijdingsuren
In tabel 17 “minimumeisen voor thermische comfort” wordt met het maximaal aantal toegestane overschrijdingsuren, de optelling van over-en onderschrijdingsuren bedoeld.
Datum van publicatie:
19 april 2019
Achtergrond / Baten
De credit thermisch comfort heeft als doel een goed thermisch comfort in het gebouw te waarborgen doordat in de ontwerpfase temperatuursimulaties zijn uitgevoerd. Onderzoeken (bijvoorbeeld REHVA Guidebook # 6 (2006) – Indoor Climate and Productivity in Offices) tonen aan dat de arbeidsproductiviteit van werknemers hoger is bij een comfortabeler binnen klimaat. Werknemers zullen bovendien tevredener zijn over het binnenklimaat.
De eisen die gesteld worden hebben als doel in het zomerseizoen (voorjaar-zomer-najaar) de stijging van de binnentemperatuur boven het aanvaardbare comfortniveau te beperken. Er wordt daarmee voorkomen dat in de zomer de ruimtetemperatuur te hoog op zal lopen.
Hoe toe te passen
(Onderstaand is mede op basis van input van VABI, zie: Comforteisen toetsen met gebouwsimulatie)
Met een thermisch simulatieprogramma moet het binnenklimaat in verblijfsruimten doorgerekend worden. Het is gezien de complexiteit van dit soort berekeningen aan te raden om dit bij een adviseur die ervaring heeft met dit soort berekeningen neer te leggen. Het is mogelijk om uit te gaan van berekeningen voor maatgevende vertrekken indien aangetoond wordt dat andere ruimten gelijkwaardig zijn qua zonbelasting, interne warmtelast en technische installatie. De maatgevende vertrekken zijn de vertrekken die het snelste/meeste op zullen warmen.
Wanneer de definitieve indeling van het gebouw nog niet bekend is, moet een zo realistisch mogelijke inschatting hiervoor gedaan worden (zie toelichting bij Casco in de beoordelingsrichtlijn). Voor het oplevercertificaat is het dan waarschijnlijk noodzakelijk om de berekeningen aan ta passen aan de uiteindelijke situatie.
Een aantal programma’s die voldoen om een temperatuuroverschrijdingsberekening te maken staan genoemd bij de toelichting onder Definities in de beoordelingsrichtlijn.
Gedurende de jaren zijn er meerdere nationale en internationale methoden ontstaan om het thermisch comfort te berekenen en meten. De volgende methoden zijn in BREEAM-NL Nieuwbouw en Renovatie versie 2014 zijn voorgeschreven.
- BREEAM-NL: Predicted Mean Vote (PMV) / NEN-ISO 7730;
- BREEAM-NL: Adaptieve Temperatuur Grenswaarde (ATG) / ISSO 74;
- BREEAM-NL: Frisse Scholen;
Niet elke methode is voor alle typen gebouwen en gebouwfuncties geschikt om te gebruiken, informatie over de verschillende systemen en voorwaarden staat hieronder beschreven. Algemeen is het niet mogelijk om een TO berekening te maken bij ontwerptemperaturen onder de 10oC en boven de 30oC.
Het is opgevallen dat voor veel Experts en Assessoren de werkingssfeer van deze methodieken en de daaraan gekoppelde eisen binnen BREEAM-NL regelmatig onduidelijk zijn. Onderstaande een algemene en vereenvoudigde omschrijving per methodiek.
Predictive Mean Vote (PMV) / NEN-EN-ISO 7730
De grondlegger van de methodieken om het thermisch comfort binnen gebouwen te voorspellen is P.O. Fanger. Op basis van empirisch onderzoek zijn gebouwgebruikers geënqueteerd, waarbij hen werd gevraagd naar hun ervaring van het thermisch comfort aan de hand van een 7 punts classificatie (+3 Heet/+2 Warm/+1 enigszins warm/0 neutraal/-1 enigszins koel/-2 koel/-3 koud).
De uitgangspositie van de methode is dat de gemiddelde beleving van het thermische comfort van de gebruikers wordt voorspeld aan de hand van 6 parameters. Deze zogenaamde Predicted Mean Vote (PMV) is gebaseerd op de volgende parameters:
- Luchttemperatuur;
- Gemiddelde stralingstemperatuur;
- Relatieve luchtvochtigheid;
- Luchtsnelheid;
- Activiteitenniveau van de gebruiker (metabolisme, met-waarde);
- Warmteweerstand van de kleding (clo-waarde).
Bij een PMV van 0 betekent dit dat de gebruikers bij het invullen van de enquête op basis van de 7 puntsclassificatie, gemiddeld tot de score 0 komen.
Daarnaast vond Fanger een relatie tussen de gemiddelde score (PMV) en het percentage van mensen die ontevreden zijn over het thermisch comfort (predicted percentage dissatisfied, PPD). Ontevreden is hier gedefinieerd als mensen die aangeven dat ze de ruimte ervaren als heet, warm, koel of koud. De relatie wordt weergeven in onderstaande grafiek. Hierin is te zien dat zelfs bij een PMV van 0 de ruimte nog door 5% van de mensen als onbehaaglijk ervaren.
Grafiek relatie PMV-PPD, bron NEN-EN ISO-7730:2015
De wijze waarop de PMV moet worden bepaald is vastgelegd in de NEN-EN ISO 7730. Door wisselende omstandigheden door het jaar of zelfs de dag heen verschilt de PMV van tijd tot tijd. Bij het maken van een temperatuursimulatieberekening wordt per uur bepaald wat de PMV van een ruimte is. In de NEN-EN-ISO 7730 zijn 3 categorieën benoemd, categorie A (PMV +/-0,2), categorie B (PMV+/-0,5) en categorie C (PMV +/-0,7). Deze negatieve en positieve getallen bepalen samen de bandbreedte waarbinnen het thermisch comfort moet liggen. Het aantal uren dat jaarlijks de berekende PMV lager is dan de gestelde waarde bij de categorie worden onderschrijdingsuren genoemd. Overschrijdingsuren zijn het aantal uur dat jaarlijks de berekende PMV hoger is dan de gestelde norm binnen de categorie.
Let op: Deze methode is geschikt om te gebruiken bij een ontwerptemperatuur tussen de 10 en 30 graden Celsius.
ISSO 74 / Adaptieve Temperatuur Grenswaarden (ATG)
De Nederlandse ATG eis conform ISSO publicatie 74 is een adaptieve methode. Bij de ATG methode wordt het percentage ‘ontevredenen’ voorspeld, vergelijkbaar met de PPD uit de ISO-7730. De ATG kent vier comfortklassen met een bijbehorend maximaal percentage voor het voorspelde aantal ‘ontevredenen'; klasse A (5%), klasse B (10%), Klasse C (15%) en klasse D (25%). Klasse A en B, C en D zijn vastgelegd met een temperatuur bandbreedte, zie onderstaande figuur.
Klasseverdeling ATG methode, bron Vabi publicatie “Comforteisen toetsen met gebouwsimulatie"
Het verschil tussen klasse A en B is de mogelijkheid van lokale persoonlijke beïnvloeding van het binnencomfort zoals de mogelijkheid om ramen te openen. Zoals te zien in bovenstaande grafiek zijn in ISSO 74 de specifieke operatieve temperatuurgrenzen aangewezen. Met een ATG temperatuursimulatie wordt het jaarlijks aantal uren met bepaalde specificaties bepaald. Om te voldoen aan klasse A of B dienen al deze berekeningen binnen de gestelde grenzen te liggen. Wanneer de temperatuursimulatie boven de grens van een bepaalde klasse komt, spreekt met van overschrijdingsuren. Onderschrijdingsuren zijn de tijden waarop de voorspelde temperatuur zich onder de bandbreedte van de klasse bevindt. Over- en onderschrijdingen kunnen binnen de ATG methode ook in een percentage worden uitgedrukt.
Let op: De range voor de ontwerptemperatuur ligt vast bij de ATG methode. Bij een afwijkende ontwerptemperatuur kan deze methode niet worden toegepast.
Frisse Scholen
Vanuit de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is het ‘Programma van Eisen – Frisse Scholen’ uitgebracht. De beoordeling van het thermische comfort is een adaptieve methode en bestaat uit 3 comfortklassen en heeft overeenkomsten met de ATG eis en de NEN-EN-ISO 15251. Maximaal 5% onder- of overschrijdingsuren is het standaard criterium vanuit het ‘Programma van Eisen – Frisse Scholen’
Overschrijding
De definitie voor een overschrijding is ‘Uren die aan de bovenzijde van de gestelde bandbreedte van de klasse uit NEN-ISO 7730:2005 (PMV) en ISSO 74:2014 voorkomen.’
Onderschrijding
De definitie van een onderschrijding is ‘Uren die aan de onderzijde van de gestelde bandbreedte van de klasse uit NEN-ISO 7730:2005 (PMV) en ISSO 74:2014 voorkomen.’
Analytische meting en evaluatie conform ISSO 74
De ISSO 74 paragraaf 4.3 werkt volgens een tweetrapsstructuur. De ISSO 74 kent een zogenaamde 1e en 2e trap die afhankelijk van de omstandigheden toegepast moet worden. De procedures die in de 1e en 2e trap zijn beschreven zijn bedoeld om na te gaan of er geen grote uitvoerings- en/of instellingsfouten zijn gemaakt die de thermische behaaglijkheid negatief beïnvloeden. Bijvoorbeeld lokaal onvoldoende verwarmingsvermogen, een niet goed ingeregelde klimaatinstallatie of foutieve setpointinstellingen.
Er zijn verificatieactiviteiten omschreven om te controleren of de klimaatinstallaties voldoen aan de eisen. Zo is omschreven 'wat' er gemeten moet worden, 'waar' er gemeten moet worden, maar ook 'wanneer, door wie, hoe' en staat beschreven hoe de bevindingen gerapporteerd dienen te worden. Ten slotte is voorgeschreven hoe er goedkeuring, verificatie, moet plaatsvinden. Welke afspraken zijn er bijvoorbeeld gemaakt als niet aan de verplichtingen wordt voldaan?
Dynamische thermische simulatie
Onder 'Definities' wordt gesteld dat de software ten minste voldoet aan de eisen die gesteld worden aan simulatieberekeningen conform NEN-EN-ISO 13792. Deze norm is, samen met andere normen, samengevoegd tot NEN-EN-ISO 52016-1:2017 en NEN-EN-ISO 52017-1:2017. Deze nieuwe normeringen kunnen daartoe ook worden aangehouden.
Als voorbeeld van een dynamisch simulatierekenmodel wordt daarnaast DYWAG genoemd. De naam van dit model is inmiddels DGMR Gebouwprestatie Simulatie.
Datum laatste wijziging: 21 maart 2023