BREEAM-NL Nieuwbouw en renovatie utiliteit v6.1.1

HEA 02 Kunstverlichting

Verzekeren dat de kunstverlichting en de bediening door gebouwgebruikers in de ontwerpfase worden meegenomen, om een hoge mate van visueel comfort te garanderen.

Beschikbare punten 2
Minimale vereiste Nee
Verplicht vanaf Ja
Projectgebonden Deels
Filtercredit Nee
Exemplary performance Nee

De credit bestaat uit twee delen:

  • Binnenverlichting en buitenverlichting (één punt);
  • Zonering en lichtregeling door gebruikers (één punt).

Toon aan dat aan de volgende criteria wordt voldaan:

Eén punt - Binnenverlichting en buitenverlichting (verplicht vanaf de kwalificatie Pass)

  1. Alle kunstverlichting in verblijfsruimtes is in normale en gedimde bedrijfstoestand vrij van zichtbare ongewenste effecten, zoals flikkering en stroboscopische effecten. Dit kan worden bereikt door:
    1. Het toepassen van fluorescentie- en gasontladingsverlichting, waarbij de lichtbronnen worden aangestuurd door elektronische hoogfrequente voorschakelapparatuur.
    2. Het gebruik van LED-verlichtingsystemen, die voldoen aan de criteria voor flikkering (PstLM ≤ 1,0) en stroboscopische effecten (SVM ≤ 1,6), beschreven in de bepalingen NEMA 77-2017. Dit geldt voor zowel de normale als de gedimde bedrijfstoestand, rekening houdend met de mogelijke invloed van spanningsfluctuaties op het elektriciteitsnet (zie CN2 en Tabel HEA 02.1).
       
  2. Kunstverlichting in alle ruimtes van het gebouw voldoet aan de verlichtingssterkte (lux) die past bij de uit te voeren taken. Er is rekening gehouden met de concentratie en het comfort van de gebouwgebruikers. Dit kan worden aangetoond door verlichting toe te passen die verlichtingssterkten biedt conform de norm NEN-EN 12464-1:2021, ‘’Licht en verlichting – Werkplekverlichting voor werkplekken binnen’’. De verlichting van de verblijfsruimtes voldoet minstens aan de volgende lichttechnische grootheden uit deze norm, die horen bij de specifieke taak/functie:
    1. Horizontale praktijkverlichtingssterkte (Em).
    2. Verticale praktijkverlichtingssterkte (Em).
    3. Gelijkmatigheid (Uo).
    4. Verblindingswaarde (UGRL).
    5. Kleurweergave (Ra-waarde).

Buitenverlichting (CN1.1)

  1. De buitenverlichting van het terrein is ontworpen om een verlichtingssterkte (lux) te bieden die geschikt is voor de uit te voeren taken, vooral ’s avonds en ’s nachts. Als bewijs hiervoor is de algemene buitenverlichting gespecificeerd volgens NEN-EN 12464-2:2024, ‘’Licht- en verlichtingstechniek – Werkplekverlichting voor werkplekken buiten’’. Voor wegverlichting is NPR 13201 + A1:2018 van toepassing, en voor sportverlichting geldt NEN-EN 12193:2018. Het lichtontwerp van de buitenruimte voldoet minstens aan de volgende lichttechnische grootheden, zoals vastgesteld in de relevante normen:
    1. Horizontale praktijkverlichtingssterkte (Em).
    2. Gelijkmatigheid (Uo).
    3. Verblindingswaarde (UGRL).
    4. Kleurweergave (Ra-waarde).

Eén punt - Zonering en lichtregeling voor gebouwgebruikers

  1. De binnenverlichting is in alle ruimtes met de onderstaande gebruiksfuncties als volgt gezoneerd en eenvoudig toegankelijk voor de gebruiker:

Kantoorfunctie:

  1. In kantoren geldt een maximum van vier werkplekken per zone.
  2. Werkplekken naast gevelopeningen vormen een andere zone dan die verder van gevelopeningen zijn gesitueerd.
  3. In kantoortuinen geldt een maximale zone van 40 m2 (zie ook CN3).

Onderwijsfunctie:

  1. In auditoria, klaslokalen, collegezalen en gehoorzalen zijn het prestatiegedeelte, de circulatieruimte en de toehoordersruimte apart bedienbaar.
  2. Lichtregelaars zijn eenvoudig handmatig te bedienen voor de lesgever/presentator, zowel tijdens het lesgeven als bij het binnenkomen en verlaten van de ruimte.

Bijeenkomstfunctie:

  1. In bibliotheekruimtes zijn boekstellingen, leeshoeken en de balie apart gezoneerd.
  2. Vergaderruimtes zijn apart gezoneerd.
  3. Groepsruimtes in de kinderopvang en wachtruimtes zijn verdeeld in zit- en activiteitenzones.
  4. In eetruimtes, zoals restaurants en eetcafés, zijn de serveerruimte (keuken), zit- (bar) en dinergedeelte apart gezoneerd.
  5. In conferentieruimtes en congreszalen zijn het prestatiegedeelte en de toehoordersruimte apart bedienbaar.
  6. Andere verblijfsruimtes: als zone geldt een maximale oppervlakte van 60 m2.

Logiesfunctie:

  1. Zonering naar gang, badkamer, slaapruimte en werkplek per hotelkamer.

Winkelfunctie:

  1. Aparte zone-indeling voor etalages, showrooms en balies voor en na openingstijden.

Laboratoriumfunctie:

  1. Als zone geldt een maximaal oppervlakte van 52 m2.

Sportfunctie:

  1. Zonering naar gebruik zoals kleedruimtes, badruimtes, trainingszalen, saunaruimtes, behandelkamer.

Industriefunctie:

  1. Voor vaste werkplekken, zoals plekken voor verpakken of andere statische werkzaamheden geldt een maximale zone van 40 m2.
  2. Werkplekken naast gevelopeningen vormen een andere zone dan die verder van gevelopeningen zijn gesitueerd.
  1. De lichtregeling van verkeersruimtes is apart gezoneerd en eenvoudig te bedienen, maar hoeft niet noodzakelijk toegankelijk te zijn voor gebruikers.

Type verlichting

testcondities

flikker PSt LM

stroboscopsch effect SVM

LED-verlichting in normale bedrijfstoestand (ongedimd)

Stabiele netspanning

≤ 1,0

≤ 1,6

LED-verlichting in normale bedrijfstoestand

Netspanning met vijf genormeerde netspanningsvariaties

≤ 1,0

N.v.t.

LED-verlichting in gedimde bedrijfstoestand (50% van nominale lichtniveau)*

Stabiele netspanning

≤ 1,0

≤ 1,6

Netspanning met vijf genormeerde spanningsvariaties

Netspanning met vijf genormeerde netspanningsvariaties**

≤ 1,0

N.v.t.

Fluorescentie- en gasontladingsverlichting

Geen

N.v.t.

N.v.t.

Referentie

onderwerp

omschrijving

Toepassingsgebied

CN1

Toepasbaarheid van de criteria

In hoofdstuk 3.2 Tabel 6 staat het toepassingsgebied voor elk criterium, per gebruiksfunctie en projecttype. Criteria die niet van toepassing zijn, worden daar weergegeven. Aanvullende of aangepaste criteria voor een specifiek projecttype en gebruiksfunctie staan in de aanvulling op de criteria van de credit.

CN1.1

Toepasbaarheid van de criteria in het geval van projecttype casco en centrale installaties

Afhankelijk van of de binnen- en/of buitenverlichting is gespecificeerd, zijn er verschillende situaties mogelijk:

  1. Wanneer een specifiek verlichtingsvermogen is ingevuld (zie credit ENE 01 CN1.1) en de buitenverlichting is gespecificeerd kan worden voldaan aan criteria 1 en 3 voor binnenverlichting en buitenverlichting. Criterium 2 is niet van toepassing voor het projecttype casco en centrale installaties.
  2. Als er geen buitenverlichting is gespecificeerd, zowel aan de buitengevel als op het terrein, is het criterium voor buitenverlichting niet van toepassing. Wanneer er een specifiek verlichtingsvermogen is ingevuld (zie a.), kan in dat geval het punt voor binnen- en buitenverlichting worden behaald door alleen te voldoen aan criterium 1 voor binnenverlichting.
  3. Wanneer er bij een projecttype casco en centrale installaties geen specifiek verlichtingsvermogen is ingevuld (zie credit ENE 01 CN1.1), kan er niet worden voldaan aan criterium 1. In dat geval kan het punt voor binnen- en buitenverlichting alsnog worden behaald door alleen te voldoen aan criterium 3 voor buitenverlichting.
  4. Wanneer er bij een projecttype casco en centrale installaties geen specifiek verlichtingsvermogen is ingevuld (zie credit ENE 01 CN1.1), en de buitenverlichting (zowel aan de buitengevel als op het terrein) niet is gespecificeerd, dan moet de credit HEA 02 worden gefilterd.

CN1.2

Sfeerverlichting

Als het in een bepaalde ruimte, zoals een bedrijfsrestaurant of atrium, niet wenselijk is om aan de verlichtingseisen te voldoen vanwege de sfeerverlichting, moet de expert dit onderbouwen en de Assessor beoordelen.

CN1.3

Winkelfunctie

Voor de winkelfunctie gelden alle criteria, behalve voor de verkoopruimte(s). Deze ruimte mag worden uitgesloten van de criteria voor binnenverlichting.

CN1.4

Sportfunctie

De criteria voor binnenverlichting zijn niet van toepassing op wellnessruimtes en zwembaden. De bediening van de lichtregeling binnen sportfunctie is enkel bedoeld voor het personeel.

CN1.5

Logiesfunctie

Verlichting in hotelkamers moet alleen voldoen aan de vereiste verlichtingssterkte voor werkplekken als de kamer ook als werkplek wordt gebruikt (wanneer er bijvoorbeeld een bureau of tafel aanwezig is).

CN1.6

Verlichtingszones en regeling auditoriumruimtes

De gespecificeerde regelelementen hangen af van de grootte en het gebruik van de ruimte. In een auditorium met een oplopende zitruimte en een formele lessenaar (voor demonstraties of presentaties) is de lichtregeling doorgaans als volgt:

  1. Maximale normale verlichting voor binnenkomst, vertrek en schoonmaak.
  2. Verlichting in de prestatieruimte uit en verlichting in de publieksruimte verminderd tot een lage sterkte voor het gebruik van een beamer, maar met voldoende licht zodat het publiek aantekeningen kan maken.
  3. Alle verlichting uit voor het gebruik van een beamer en voor visuele demonstraties en opvoeringen.
  4. Aparte verlichting voor de lessenaar.

CN1.7

Zonering en lichtregeling criteria niet van toepassing

De media- en productieruimtes mogen worden uitgesloten van de criteria voor zonering en lichtregeling criteria.

CN1.8

Regelelementen niet voor kinderen (onderwijsfunctie, bijeenkomstfunctie – kinderopvang)

Bediening van de verlichting mag alleen toegankelijk zijn voor onderwijzers of personeelsleden, en niet voor kinderen.

Binnenverlichting

CN2

Criteria en testvoorwaarden bij criterium 1

De criteria voor flikkering en stroboscopisch effect zijn in NEMA 77-2017 vastgelegd aan de hand van de maatstaven Pst LM (flikkererniveau) en SVM (stroboscopische zichtbaarheid), zoals beschreven in IEC CIE TN 006:2016. De criteria uit Tabel 6 van NEMA 77-2017 zijn voor respectievelijk flikkering en stroboscopisch effect: Pst LM ≤ 1,0 en SVM ≤ 1,6.

De testmethode voor flikkering is beschreven in editie 2 van IEC TR 61547-1:2020. Hierbij wordt getest onder genormeerde netspanningsvariaties en, indien van toepassing, in gedimde toestand met de dimtechniek van het lichtsysteem zelf of met een genormeerde onafhankelijke dimmer volgens NEMA SSL-7A-2015.

De testmethode voor stroboscopische effecten is beschreven in IEC TR 63158:2018, waarbij ook getest wordt in gedimde toestand, zoals hierboven beschreven. De tests in gedimde toestand worden uitgevoerd bij een lichtniveau van 50% van het nominale lichtniveau in ongedimde toestand (100%). Deze test moet representatief zijn voor de gehele driver.

Als andere dimtechnieken op een lagere dimstand worden gebruikt met dezelfde driver, moeten deze apart worden getest bij een lichtniveau van 20% van het nominale lichtniveau. De waarden voor Pst LM en SVM moeten voor de testsituaties in Tabel HEA02.4 worden opgegeven voor elke combinatie van LED-armatuur, dimmer en driver die in de installatie voorkomt.

Zonering

CN3

Bezetting of werkplek indeling niet bekend

Als de bezetting of de indeling van de werkplekken niet bekend is, moet de verlichtingsregeling worden verdeeld in rasters van maximaal 40 m2.

CN4

Kleine ruimtes

Gebouwen die volledig uit kleine ruimtes bestaan (minder dan 40 m2) en waarvoor geen indeling in verlichtingszones of regeling nodig is, voldoen standaard aan de criteria over zonering.

Geen.

Criteria

Ontwerpfase

Opleverfase

Alle

Met één of meer bewijsstukken, zoals vermeld in hoofdstuk 4.0 BREEAM-NL Bewijsmateriaal, moet worden aangetoond dat het project aan de criteria voldoet.

Aparte regeling ingedeelde zones
Lichtschakelaars of regelelementen voor de specifieke zone van het gebouw die toegankelijk zijn voor en bediend kunnen worden door personen in de zone. Deze regelelementen bevinden zich in of nabij de zone die wordt geregeld.

Hoogfrequente voorschakelapparatuur
Hoogfrequente voorschakelapparatuur voor fluorescentie- en gastontladingsverlichting verhoogt de frequentie van het elektriciteitsnet van 50 Hz naar ongeveer 30 kHz. Het voordeel van hoogfrequente voorschakelapparatuur ten opzichte van reguliere (conventionele) voorschakelapparatuur is dat het stroboscopische effect, dat kan ontstaan door lichtmodulaties met een frequentie van tweemaal de netfrequentie (100 Hz), niet zichtbaar is.

Buitenruimte van het gebouw
Hieronder vallen onder andere parkeerterreinen, toegangswegen, looppaden en terreinen voor opslag en inspectie van goederen. De criteria hebben alleen betrekking op de verlichting van de buitenruimtes van het gebouw, voor zover deze in eigen beheer is aangebracht.

Gelijkmatigheid van de verlichtingssterkte
Kwaliteitscriterium dat het verloop van de verlichtingssterkten op het werkvlak aangeeft. Een gelijkmatig verlicht werkvlak is een belangrijke indicator voor de kwaliteit van de verlichting. De gelijkmatigheid is onder andere afhankelijk van de lichtverdeling van de armaturen, de positie van de armaturen ten opzichte van het werkvlak (of het wegdek) en de onderlinge afstand tussen de armaturen.

Bij binnenverlichting spreken we van een gelijkmatig verlicht werkvlak als de verhouding tussen de laagste verlichtingssterkte (Emin) en de gemiddelde verlichtingssterkte (Egem) redelijk in evenwicht. Deze waarde ligt tussen 0 en 1 en wordt berekend door de minimumverlichtingssterkte te delen door de gemiddelde verlichtingssterkte. In formule: U = Ehor min / Ehor gem.

Verlichtingssterkte (E)
De hoeveelheid licht die op een standaard oppervlakte-eenheid valt. De eenheid van verlichtingssterkte is lumen per vierkante meter of lux (lx).

In formule: verlichtingssterkte E (lux) = lichtstroom Φ (lumen) / oppervlakte A (m²).

De verlichtingssterkte is onafhankelijk van de reflectiefactor van het vlak of de vlakken waarop het licht valt.

Kleurweergave-index (Ra)
De kleurweergave-index geeft aan hoe goed een lichtbron kleuren natuurgetrouw weergeeft, zonder de oorspronkelijke tint van het object te verstoren. De index loopt van 1 tot 100, waarbij 1 de slechtste kleurweergave vertegenwoordigt en 100 een perfecte kleurweergave. Deze index geeft in procenten aan hoe goed of gelijkmatig de kleuren van objecten door de lichtbron worden weergegeven.

Praktijkverlichtingssterkte (Em)
De praktijkverlichtingssterkte is de laagste waarde van de gemiddelde verlichtingssterkte op het taakgebied tussen twee onderhoudsbeurten. Deze waarde wordt bereikt wanneer alle oude lampen van een installatie moeten worden vervangen en de armaturen moeten worden gereinigd.

Verblindingsbeperking – Binnenverlichting
De verblindingsbeperking is een maat voor de beperking van verblinding door het uitstralende licht van een armatuur. De mate van verblindingshinder wordt aangegeven door de Unified Glare Rating (UGR), die aangeeft in welke mate armaturen in de ruimte lichthinder veroorzaken, gezien vanuit de ooghoogte en kijkrichting van de gebruiker, gebaseerd op een regelmatig patroon van de armaturen.

Flikker (PstLM)
Het knipperen van een lichtbron, aangeduid als ‘flikker’, treedt vooral op bij LED-verlichting die wordt gedimd, maar ook bij goedkopere varianten. Dit heeft een significante invloed op het concentratievermogen en kan klachten zoals hoofdpijn en vermoeide ogen veroorzaken. Flikker wordt veroorzaakt door de driver van de LED-verlichting, die wisselspanning omzet in gelijkspanning via een gelijkrichter. Het gebruik van een inferieure gelijkrichter kan het flikkereffect veroorzaken.

Stroboscopisch effect (SVM)
Het stroboscopisch effect van verlichting is moeilijker waar te nemen dan flikker. Daarom is de Stroboscopic Visibility Measure (SVM) ontwikkeld om dit effect meetbaar te maken. Deze methode maakt het mogelijk om de zichtbaarheid van het stroboscopische effect in gangbare verlichting te kwantificeren.

Geen.

Geen.

Home